Pomniki Poznania

Pomniki Poznania

Pomnik poległych na Winiarach

 

Jeden z najstarszych pomników honorujących Powstańców Wielkopolskich, o którym chciałbym napisać, to nieistniejący już od lat monument, który przed wojną znajdował się na poznańskich Winiarach przy skrzyżowaniu ul. Winiarskiej, ul. Plebańskiej oraz – nieistniejącego już dziś odcinka – ul. św. Stanisława. Formalna nazwa tego niewielkiego monumentu brzmiała:

 

Pomnik w hołdzie Winiarczykom

poległym za Wiarę i Ojczyznę

w latach 1914-1920.

 

Inicjatorem wzniesienia tego obelisku był dowódca winiarskiego oddziału powstańczego Wincenty Pokrywka, którego inicjatywę wsparło Towarzystwo Czytelni Ludowych oraz miejscowa społeczność. Już na początku 1922 roku wyłoniony został społeczny komitet budowy, a czterej jego czołowi członkowie, najbardziej szanowani obywatele Winiar, wzniosłymi słowami wyjaśnili idee stojące za jego zbudowaniem i zadedykowali go:

 

duchom poległych bohaterów na wiekopomną cześć i chwałę

(proboszcz parafii ks. Bolesław Kościelski)

 

ziemskim ich krewnym na pociechę i ukojenie

(naczelnik gminy Antoni Bajerlein)

 

potomnym do naśladowania dobry przykład jak kochać Ojczyznę

(dowódca powstańczy z Winiar Wincenty Pokrywka)

 

gminie winiarskiej na wieczną pamiątkę błogosławionej wojny,

która wskrzesiła i przyprowadziła do życia naszą matkę – Ojczyznę

(rektor Szkoły Podstawowej nr 17 Sylwester Mausz)

 

Drugiego dnia Świąt Bożego Narodzenia – 26 grudnia 1922 roku – doszło do poświęcenia kamienia węgielnego pod wznoszony pomnik. W ceremonii uczestniczył generał Kazimierz Raszewski, który w czasie Powstania Wielkopolskiego był dowódcą 3 Pułku Ułanów Wielkopolskich, a potem szefem Wydziału Wojskowego Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej, a podczas uroczystości występował jako szef Okręgu Korpusu Poznań. Odznaczył on Krzyżami Walecznych dowódcę winiarskiego oddziału powstańczego Wincentego Pokrywkę oraz jego zastępcę Antoniego Bajerleina.

 

Dowódcy oddziału powstańczego z Winiar sumiennie zasłużyli sobie zresztą na te odznaczenia. Rejon Bonina, Winiar, Sołacza, Winograd i Piątkowa, za który odpowiadali został przez nich wzorowo opanowany. Największym ich osiągnięciem była zaś akcja przeprowadzona w nocy z 5 na 6 stycznia 1919 roku – równolegle z opanowaniem lotniska wojskowego na Ławicy – w trakcie której opanowali ogromną (150 m na 60 m) Halę Zeppelinów na Winogradach (przy obecnej al. Solidarności), w której znajdowało się ponad 200 samolotów, 3 balony obserwacyjne oraz mnóstwo części zamiennych do sprzętu lotniczego. 

 

Pomnik odsłonięty został w dniu 6 maja 1923 roku i był on pierwszym monumentem wzniesionym na terenie Poznania, poświęconym ofiarom walk o niepodległość Ojczyzny w latach 1914-1920, a w szczególności Powstańcom Wielkopolskim, powstał on bowiem rok przed pomnikiem na cmentarzu górczyńskim. Poświęcenia obelisku dokonał ks. Bolesław Kościelski, proboszcz parafii św. Wojciecha, w której skład wchodziły wówczas Winiary. Generał Raszewski podziękował zgromadzonym za trud wzniesienia pomnika, po nim zaś występowali: kierownik winiarskiej szkoły Sylwester Mausz, komisarz obwodowy Sitkowski, a także Wacław Swinarski i Franciszek Łagoda z Towarzystwa byłych Powstańców i Wojaków dzielnicy Jeżyce oraz Antoni Bajerlein z Bractwa Strzeleckiego, będący wówczas sołtysem gminy Winiary. Oficjalna część uroczystości zakończyła się odśpiewaniem „Roty”. Licznie zgromadzeni na uroczystości przedstawiciele władz lokalnych, bractw, cechów i towarzystw, a także zwykli mieszkańcy Winiar upamiętnieni zostali na okolicznościowej fotografii. Po południu zaś, na placu przed pomnikiem odbył się koncert, podczas którego zbierano datki na pokrycie kosztów jego zbudowania. 

 

Pomnik zaprojektowany został przez poznańskiego architekta Kazimierza Karwatkę. Miał formę masywnego czterokątnego obelisku wykonanego ze sztucznego kamienia, opartego na słupie i czterech kroksztynach (ozdobnych podporach) zakończonych wolutami (ślimacznicami), a wieńczyła go duża, kamienna kula z prostym, żelaznym krzyżem. Na bocznych ścianach tego sześcianu umieszczone zostały prostokątne, marmurowe płyty z inskrypcjami upamiętniającymi poległych mieszkańców Winiar:

 

Poległym w I wojnie światowej 1914-1918

 

Bohaterom poległym na polu chwały 1918-1919

 

Obrońcom Ojczyzny przed najazdem bolszewików 1920

 

90 poległym na wiekopomną cześć

Gmina Winiary 1923

 

Monument wzniesiono na placu gminnym przy ul. Winiarskiej, poniżej nasypu, obok dawnej kaplicy pogrzebowej (tzw. śmiertelnicy), gdzie funkcjonował wtedy dom katechetyczny, w którym od 1923 roku (po ustanowieniu parafii winiarskiej, a przed zbudowaniem kościoła św. Stanisława Kostki) odprawiano msze święte dla mieszkańców. Wokół pomnika zasadzone zostały wówczas cztery młode lipy, spośród których trzy zachowały się do czasów współczesnych i precyzyjnie wyznaczają miejsce, w którym przed blisko stu laty, wzniesiony został winiarski monument.

 

Fot. 1 Przedwojenny pomnik winiarskich powstańców.

 

We wrześniu 1939 roku pomnik został zniszczony został przez Niemców. Z przekazów ustnych wynika, że zanim wojska niemieckie wkroczyły do Poznania, udało się z podstawy pomnika wydobyć tubę, w której znajdował się akt erekcyjny monumentu oraz lista 90 mieszkańców Winiar, którzy zginęli w latach 1914-1920. Niestety do dnia dzisiejszego tuby ze spisem poległych Winiarczyków nie udało się odnaleźć. Znana jest tylko niekompletna lista winiarskich bohaterów, która pochodzi z Jednodniówki wydanej w 1936 roku z okazji 25-lecia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Winiarach.

 

Po zakończeniu wojny nie doszło do odtworzenia monumentu upamiętniającego winiarskich bohaterów. Podczas budowy w latach sześćdziesiątych osiedla mieszkaniowego na Winiarach zlikwidowany został nawet ten fragment ul. św. Stanisława, przy którym przed wojną znajdował się pomnik. Miejsce po nim wyznaczają obecnie jedynie trzy stare lipy rosnące pomiędzy torami linii tramwajowej wiodącej na Piątkowo a samoobsługowym sklepem spożywczym zbudowanym w tym miejscu w 1969 roku. Dziesięć lat później – w 1979 roku – w związku z dalszą rozbudową Osiedla Winiary rozebrany został także budynek Szkoły Podstawowej nr 17, przy której zorganizowana była winiarska drużyna harcerska.

 

 

Idea odbudowania pomnika winiarskich bohaterów I wojny światowej, Powstania Wielkopolskiego oraz wojny polsko-bolszewickiej, pojawiła się przed kilkoma laty w gronie radnych Osiedla Winiary. W 2012 roku udało im się zdobyć w Urzędzie Miasta Poznania pozwolenie na budowę, obecnie zaś są w trakcie zbierania historycznej dokumentacji przedwojennego monumentu, a wkrótce mają zlecić wykonanie projektu wykonawczego. Nie jest jeszcze znany koszt rekonstruowanego pomnika, ale przewodniczący Rady Osiedla Jan Chudobiecki patrzy na to optymistycznie i wyjaśnia portalowi epoznan.pl –

 

W tej chwili trudno jest powiedzieć, ile to będzie kosztować, dlatego nie możemy stwierdzić, czy pokryjemy wszystkie koszty. Jeśli byłoby to kilkanaście tysięcy złotych, weźmiemy to na siebie. Ale już kilkadziesiąt tysięcy jest dla nas kwotą za dużą. Myślimy o założeniu społecznego komitetu odbudowy pomnika. Zająłby się kwestią zbierania pieniędzy na inwestycję. Myślę, że nie może to być wielki koszt, skoro lata temu pomnik powstał ze składek mieszkańców.   

 

Sami mieszkańcy Osiedla Winiary są podzieleni w sprawie budowy pomnika, który miałby stanąć u zbiegu ul. Koronnej i Sokoła, jednak Jan Chudobiecki jest przekonany, że pokona przeciwności i przekonana malkontentów –

 

Ci normalni mieszkańcy są za tym, by pomnik odbudować. Ale oczywiście są i tacy, którzy nie są zadowoleni z tego pomysłu, bo twierdzą, że jest dużo innych potrzeb. To jest nasza historia, warto o nią dbać.

 

Społecznicy zaangażowani w ideę odbudowania pomnika winiarskich powstańców nie ustają w swych staraniach, postępy ich działań obserwować można na bieżąco na specjalnym fanpage’u poświęconym winiarskiemu pomnikowi, który funkcjonuje jako społeczność „Pomnik Bohaterów w Poznaniu na Winiarach”.

 

Mam nadzieję, że winiarskim społecznikom się powiedzie, nowy pomnik powstanie, a ja zmuszony będę do napisania nowego artykułu o pomniku winiarskich bohaterów.

 

Paweł Cieliczko

 

Bibliografia:

  • Ewa Burchard, Katarzyna Stelmachowska, Winiary jakie pamiętamy… Dawny udowania Poznań i jego mieszkańcy w fotografiach i wspomnieniach, Poznań, 2014, ss.22, 84.

  • Upływa szybko życie… Historia winiarskich harcerzy, „Kronika Miasta Poznania” 4/2008, s. 247-260.

 

Netografia: