By opowiedzieć o pomniku Stanisława Moniuszki cofnąć się trzeba o ponad 100 lat do czasów gdy cesarz Wilhelm II wydał w 1902 roku rozporządzenie o zniesieniu murów i wałów zamykających szczelnym pierścieniem Festung Posen. Armia chciała sprzedać niepotrzebne jej grunty zajmowane dotychczas przez forteczne obwarowania. Kasa miejska nie była jednak tak zasobna, by móc za nie zapłacić. Ostatecznie tereny wykupione zostały przez skarb państwa niemieckiego, a 114 hektarowy pas ziemi okalającej Poznań przeznaczony został na obiekty użyteczności publicznej oraz parki. Jednym z tych miejskich ogrodów jest park Stanisława Moniuszki, w którym znajduje się pomnik kompozytora „Halki”, ale po kolei…

Gdy na początku XX wieku przystąpiono do przekształcania terenów pofortecznych w publiczne tereny zielone, okazało się że po zewnętrznej stronie miejskich obwarowań, na wysokości dzisiejszej Alei Niepodległości pomiędzy współczesnymi ulicami Noskowskiego, Libelta i Chopina funkcjonuje piękny ogród parkowy założony około 1870 roku przez miejskiego radcę Fehlena. Władze postanowiły połączyć istniejący ogród z planowanym do zaprowadzenia na tym odcinku terenów pofortecznych parkiem i wykupiły grunt od spadkobierców Fehlana.

Ogród Fehlena zakupiono w 1905 roku, a gdy dwa lata później wypadała – hucznie obchodzona – 75. rocznica śmierci Johanna Wolfganga Goethego, postanowiono projektowany park nazwać imieniem „księcia poetów”. Dodatkowym pretekstem do nadania tej nazwy był zapewne fakt, że park znajdował się niejako na zapleczu planowanego właśnie nowego teatru miejskiego, a Goethe wskazywał teatr jako najskuteczniejsze narzędzie do zaszczepiania języka i kultury niemieckiej wśród polskich mieszkańców państwa Hohenzollernów.

Tak jak głównym akcentem utworzonego także w tym czasie parku Schillera (obecnie park Marcinkowskiego) był pomnik Schillera, tak park Goethego miał zostać ozdobiony pomnikiem Goethego. Władze miejskie rozpisały nawet konkurs na stosowny monument, jednak przedłużające się procedury oraz problemy finansowe, spowolniły jego zamknięcie. Gdy w końcu został rozstrzygnięty, zamówiono brązową plakietę z podobizną Goethego i można było przystąpić do realizacji jego pomnika, wybuchła wielka wojna, a wojna nie jest czasem sprzyjającym do stawiania pomników poetom.

Z kronikarskiego obowiązku wspomnieć należy, że w czasach pruskich w parku była prezentowany inny posąg – brązowa rzeźba Maxa Klingera „W kąpieli” – która pełniła w Poznaniu funkcję „pomnika tymczasowego”. Wcześniej bowiem ustawiona była u zbiegu al. Wilhelmińskiej (ob. al. Marcinkowskiego) i ul. Fryderyka (ob. ul. 23 Lutego), a działo się to w okresie „przejściowym”, gdy usunięto już Studzienkę Priesnitza, a nie zbudowano jeszcze Fontanny Kronthala. Obecnie rzeźba kąpiącej się kobiety eksponowana jest w Palmiarni Poznańskiej.

Wielka wojna zakończyła się klęską Niemiec. Dotychczasowa prowincja poznańska weszła w skład odradzającego się państwa polskiego, a wszelkie ślady po niemieckich zaborcach były sprawnie usuwane i zastępowane polskimi nazwami, tradycjami, kontekstami. Nowe władze uznały, że najwłaściwszym patronem dla parku będzie Stanisław Moniuszko – ojciec polskiej opery narodowej, autor 12-tomowego „Śpiewnika domowego”. W 1921 roku poznański park miejski nazwano jego imieniem.

Dwa lata później, z inicjatyw prezydenta Poznania Cyryla Ratajskiego, w parku Moniuszki odsłonięte zostało popiersie wybitnego polskiego kompozytora… Fryderyka Chopina. Marmurowy pomnik wykonany przez poznańskiego rzeźbiarza Marcina Rożka znajdował się w parku do końca II Rzeczypospolitej. Po wybuchu wojny został ukryty przed Niemcami, a ponowne jego odsłonięcie nastąpiło już w nowym miejscu, w parku Chopina przy Urzędzie Miejskim, w 1961 roku. Popiersie, które udanie przetrwało okupację, nie oparło się wandalizmowi i zostało zniszczone w wyniku wybuchu bomby podłożonej w dniu 19 października 1997 roku. Po rekonstrukcji i renowacji, marmurowe popiersie Chopina umieszczone zostało (22 lutego 1999 roku)  w Sali Białej Urzędu Miejskiego. Kopia pomnika Chopina odsłonięta została zaś w dniu 18 maja 1999 roku w miejscu rzeźby zniszczonej przez wandala. 

W parku Stanisława Moniuszki nie mogło zabraknąć rzeźby patrona i krótko po odsłonięciu popiersia Chopina, Marcin Rożek otrzymał zlecenie na wykonanie popiersia Moniuszki, które odsłonięte zostało w 1924 roku. Warto wspomnieć, że inicjatywa jego powstania wyszła od Wielkopolskiego Związku Kół Śpiewaczych, a poznański pomnik kompozytora był pierwszą tego typu realizacją w kraju.

Czas II wojny światowej okazał się tragiczny dla autora pomnika, Marcin Rożek, był więźniem Fortu VII, a zginął w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu. Niemieccy okupanci nie oszczędzili także jego dzieła, rzeźba Moniuszki została usunięta z parku i zniszczona. Powróciła dopiero w 1951 roku, a popiersie kompozytora odtworzył w brązie Edward Haupt, specjalizujący się w rekonstruowaniu zniszczonych podczas wojny poznańskich rzeźb. Ten właśnie pomnik Moniuszki według wzoru Rożka, zrekonstruowany przez Haupta, który ustawiony jest na dwumetrowym granitowym cokole, możemy do dziś podziwiać w parku Moniuszki.

Poznańska poetka Helena Gordziej w wierszu „Ulica Chopina” doskonale uchwyciła czar i niezwykły spokój parku Moniuszki, który co prawda znajduje się obok ruchliwej Alei Niepodległości, ale usłyszeć w nim można śpiew ptaków, głosy bawiących się dzieci, dźwięki muzyki dobiegającej z pobliskiej Opery:

Kasztany zapatrzone / w popiersie Moniuszki

na werblu jezdni wystukują / arię z kurantem

a dzieje się to w pobliżu Opery

czasem dyrygent ćwiczący / z orkiestrą

zanim pokłoni się publiczności

wyostrzonym słuchem / łowi tamtą nutę

wówczas batuta na chwilę

nieruchomieje w niespokojnych / rękach

piosenka przedszkolaków

falsetem przerwie ciszę parku

a ptak zagubiony / w rdzawym listowiu

cierpliwie powtarza wysokie C

Kompozytor nierozerwalnie związany jest z Poznaniem także ze względu na swoją twórczość. Pierwszym przedstawieniem operowym wystawionym na deskach teatru wielkiego, po przejęciu Poznania przez polską administracje, była „Halka” Moniuszki, której premiera odbyła się w dniu 31 sierpnia 1919 roku. „Halka” była także pierwszą operą wystawioną w Poznaniu po zakończeniu II wojny światowej. Najważniejsza poznańska premiera „Halki” odbyła się zaś w 1950 roku z okazji trzydziestolecia teatru (powinno być czterdziestolecia, ale władze jego początek liczyły od czasu przejęcia go pod polski zarząd). Teatrowi Wielkiemu w Poznaniu nadano wówczas imię Stanisława Moniuszki.

Pisząc o poznańskich premierach „Halki” Stanisława Moniuszki, wspomnieć warto, że opera ta wystawiana była w Poznaniu także z niemieckim librettem. Kronikarze odnotowali, że w Teatrze Wiktorii – działającym od 1856 roku jako Teatr Letni z restauracją przy Rynku Nowego Miasta [obecnie plac Cyryla Ratajskiego] – w 1884 roku odbyła się niemiecka premiera „Halki”.

Stanisław Moniuszko upamiętniony został w Poznaniu pomnikiem, który znajduje się w parku jego imienia. Jego imię od ponad 60 lat nosi miejscowa opera, w której foyer umieszczone zostały medaliony przedstawiające 4 polskich kompozytorów oraz 6 literatów, a wśród nich znajduje się oczywiście płaskorzeźba z podobizną Moniuszki.

Paweł Cieliczko

Bibliografia:

• Paweł Cieliczko, Teatr Wielki [w:] Poznański przewodnik literacki, red. P. Cieliczko i J. Roszak, Poznań 2013, s. 363.

• Eugeniusz Goliński, Pomniki Poznania, Poznań 2001, s. 60-61.

• Helena Gordziej, Ulica Chopina [w:] Pieśni i pejzaże. Wiersze o Poznaniu i Wielkopolsce, Poznań 1981, s. 213.

• Zenon Pałat, Janusz Pazder, Poznań Dzielnica Zamkowa, Poznań 2011, s. 75.

• Anna Pytlewska, Pomnik Stanisława Moniuszki [w:] Poznański przewodnik literacki, red. P. Cieliczko i J. Roszak, Poznań 2013, s. 87.

• Arthur Kronthal, Poznań oczami Prusaka wzorowego, Poznań 2009.

• Janisław Osięgłowski, W dawnym Poznaniu, Gniezno-Poznań 2005, s. 15-16, 37.

• Lucyna Wilkowa, Plakieta z głową J. W. Goethego w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu. O niezrealizowanym pomniku poety, [w:] „Studia Muzealne”, Zeszyt XIV, Poznań 1984, s. 129-135.